رازهای موفق رنگرزی پشم گوسفند در صنعت فرش و لباس
رنگرزی و یا رنگ کردن پشم گوسفند، شتر، بز و…. در کشور ایران سابقه دیرینه‌ای دارد و می‌توان آن را یک فرایند در نظر گرفت. فرایندی که طی آن پشم مورد نظر در مواد رنگزا واقع شده و به روش سنتی و یا صنعتی، طبیعی و یا شیمیایی رنگ آمیزی می‌شود. رنگرزی در طول تاریخ تحولات زیادی را پشت سر گذاشته و مرور زمان باعث شده این کار با تجربه و مهارت بالاتری به سرانجام برسد. طی این عملیات باید دقت و وسواس زیادی به کار گرفته شود و مراقبت‌های فراوانی به عمل آید. چراکه با بروز یک مشکل در فرایند رنگ کردن پشم گوسفند کیفیت محصول نهایی تحت تاثیر واقع شده و امکان اصلاح و تصحیح وجود ندارد.
در این مقاله رازهای رنگرزی موفق پشم گوسفند در صنعت فرش و لباس را توضیح داده و نحوه رنگ کردن پشم گوسفند در صنعت فرش و قالی را مرور و بررسی خواهیم کرد. پس اگر شما هم به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه هستید با ما همراه باشید.
نحوه رنگ کردن پشم گوسفند مخصوص صنعت فرش و قالی
در حال حاضر و در کارگاه‌های مخصوص، رنگ کردن پشم گوسفند به دو شکل اصلی سنتی و صنعتی با استفاده از مواد طبیعی و گیاهی و یا شیمیایی انجام می‌گیرد. هر یک از این روش‌ها دارای مزای خاص خود هستند و معایبی نیز دارند. در ادامه درباره این روش‌ها بیشتر توضیح خواهیم داد.
رنگرزی سنتی
رنگ کردن پشم گوسفند به روش سنتی و یا رنگرزی سنتی در مناطق مختلف ممکن است به روش‌های متنوعی انجام شود. با این حال از فرمولی مشخص پیروی می‌کند. این روش مواد خاص خود را دارد و باید مراحل ویژه‌ای طی شود تا این فرایند به انتها برسد. پشم رنگرزی شده با مواد گیاهی و طبیعی جذابیت خاص خود را دارد.
این محصول به راحتی ارزش خود را از دست نمی‌دهد و گذشت زمان، استفاده مداوم، نور، مواد قلیایی و…. آن را از بین نمی‌برند. حتی ممکن است به میزان ارزش آن هم افزوده شود.
این مواد رنگزا ریشه طبیعی و یا حیوانی دارند. برخی از آنها از گیاهانی از قبیل نیل، روناس و… به دست آمده و بعضی مواد رنگزای حیوانی هستند که از جمله آنها می‌توان به قرمز دانه، صدف ارغوان و… اشاره کرد. بعضی از مواد رنگزا هم معدنی هستند که از مهمترین آنها می‌توان به خاک سرخ اشاره کرد.
برای اجرای فرایند رنگ کردن پشم گوسفند به یک ظرف و یا پاتیل یا حمام هم نیاز است که این عملیات فرایند در آن صورت پذیرد. این ظرف باید از جنس محکم و مقاوم باشد تا در برابر حرارت هیچگونه آسیبی نبیند.
ضد زنگ بودن آن هم مهم است. به همین دلیل در بیشتر موارد از جنس استیل یا مس مقاوم انتخاب می‌شود. علاوه بر آن برای اجرای این عملیات به ترازو، ترمومتر، همزن و…. هم نیاز است که هر کدام کاربرد خاص خود را دارند. در عملیات رنگ کردن پشم گوسفند به روش سنتی در سال‌های اخیر از برخی اسیدها مانند اسید استیک، اسید سیتریک، اسید لاکتیک و…هم استفاده می‌کنند.
مراحل رنگ کردن پشم گوسفند به روش سنتی
برای رنگرزی پشم گوسفند در کارگاه‌های مخصوص این کار پشم‌ها را ریسیده و یا به شکل کلاف نخ در می‌آورند و سپس آنها را درون پاتیل‌ها یا ظروف بزرگ مسی و استیل قرار می‌دهند و حرارت زیر آن را با استفاده از شعله آتش تامین می‌کنند.
حرارت زیر ظرف باعث می‌شود تا پشم‌ها به مرور رنگ آمیزی شوند. پس از آن پشم‌ها درون سانتریفیوژهایی کوچک جای می‌گیرند تا آب اضافی آنها از بین برود و به عبارت دیگر آبگیری شوند. در اجرای مراحل رنگ کردن پشم گوسفند به روش سنتی به استادکار ماهر و کاربلد نیاز است تا اشتباه و کوتاهی صورت نپذیرد.
مراحل رنگ کردن پشم گوسفند به روش صنعتی
رنگ آمیزی پشم گوسفند به روش صنعتی تفاوت‌های زیادی با روش سنتی دارد و برای اجرای این فرایند به تجهیزاتی هم نیاز است. چراکه تمامی فعالیت‌ها با ماشین و به صورت مکانیزه و کاملا مدرن انجام می‌گیرد. برای نمونه دیگ‌های بخار جایگزین پاتیل‌های بزرگ مسی و استیل شده‌اند و در بیشتر مواقع پشم‌ها به صورت نخ رنگ آمیزی می‌شوند.
طی این فرایند در ابتدا و با استفاده از دستگاهی به نام اشلاپ فورس نخ‌ها را شل پیچی می‌کنند و آنها را به دور بوبین‌های مخصوصی می‌پیچند. بوبین‌ها دارای سوراخ‌هایی برای نفوذ رنگ به نخ‌ها هستند و درون محفظه مخصوص خود جای می‌گیرند. سپس وارد دیگ بخار می‌شوند.
نکته مهمی که در اجرای این عملیات باید به آن توجه کافی شود تمیز بودن پشم‌ها و بدون لکه و چربی بودن آنها است. چراکه با وجود چرب بودن پشم، رنگ‌ها به صورت یکنواخت و کامل بر روی الیاف جای نمی‌گیرند و این نتیجه و کیفیت کار را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
برای شستشوی الیاف از دترجنت‌های صنعتی کمک می‌گیرند و سپس فرایند رنگ کردن پشم گوسفند را آغاز می‌کنند. برای تزریق رنگ به الیاف از یک نوع تانک استفاده می‌شود. برای اجرای این فرایند به دمایی در حدود ۴۵ تا ۵۰ درجه نیاز است. دمایی که می‌توانند در آن رنگ را به مخزن اصلی تزریق کنند.
سپس حرارت را افزایش داده و به چیزی در حدود ۱۰۰ درجه می‌رسانند. این کار باید ۴۵ تا ۶۰ دقیقه ادامه پیدا کند. پس از آن آب سرد را به مخزن اصلی وارد می‌سازند تا دما به ۷۵ درجه کاهش یابد و الیاف رنگ پس ندهند. بعد از آن آب مخزن تخلیه می‌شود و پشم‌ها در آب سرد واقع می‌گردند تا به خوبی شسته شوند و ثبات رنگ به دست آورند.
در این گام و به منظور حفظ ثبات رنگ از آمونیاک کمک می‌گیرند و برای خنثی سازی اثر آمونیاک، در مرحله بعد از اسید استیک استفاده می‌کنند. بعد از آن دیگ بخار تخلیه می‌شود. برای پاک کردن اسید استیک باقی مانده بر روی پشم‌ها نیاز است تا الیاف با آب معمولی شستشو داده شوند و سپس عملیات آبگیری آنها و خشک کردن الیاف انجام می‌شود.
عوامل موثر بر کیفیت رنگ کردن پشم گوسفند
بدون شک مهمترین عامل در کیفیت رنگ کردن پشم گوسفند میزان مهارت و تجربه رنگرزان است. رنگرزها باید این فرایند را با شناخت کافی و کامل از تمامی مراحل انجام دهند. علاوه بر این مورد مجموعه عوامل دیگری هم وجود دارند که کیفیت رنگرزی را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
از جمله این عوامل می‌توان به نوع کالا اشاره کرد و یا ویژگی‌های آن از قبیل ظرافت و میزان تمیزی، رنگ، یکنواختی و…. را نام برد. در قالی بافی بخش وسیعی از مواد اولیه به شیوه تمایلی رنگ آمیزی می‌شوند. به این ترتیب هر کدام از الیاف به یک گروه خاص از مواد رنگ زا تمایل پیدا می‌کنند.
به همین دلیل رنگرزها می‌توانند بر اساس نوع کالا مواد رنگزای خود را انتخاب کنند. ماده رنگزا بر اساس نوع کاربرد کالا هم امکان انتخاب دارد. برای نمونه ممکن است بخواهید مواد اولیه قالیبافی را رنگرزی کنید.
در این صورت مواد رنگزا باید از ویژگی‌های خاصی از قبیل داشتن بیشترین ثبات شستشو برخوردار باشند و یا در برابر ساییدگی، نور و… از خود مقاومت نشان دهند. در حالیکه در رنگرزی پارچه نکات دیگری مد نظر است.
مثلا پارچه‌هایی که به عنوان پرده کاربرد دارند، باید بیشترین ثبات را در برابر نور خورشید از خود نشان دهند. برای رنگ کردن پشم گوسفند در بیشتر موارد از مواد رنگزایی از قبیل مواد رنگرزی اسیدی، کرومی، متال و… استفاده می‌شود.
چراکه به صورت ذاتی تمایل به پشم دارند. عامل موثر دیگر در کیفیت رنگ کردن پشم گوسفند نوع ماده رنگزا است که باید بر اساس تجربه و میزان مهارت رنگرز انتخاب شوند. حمام و یا ظرف مورد استفاده در اجرای فرایند رنگ آمیزی پشم هم عامل بسیار مهمی در تعیین کیفیت کار است.
به ویژه در مواقعی که قرار است از مواد رنگزای شیمیایی استفاده شود. این بخش باید به طور کامل با ویژگی‌های کالا مطابقت داشته باشد و بر اساس مواد رنگزا انتخاب شود. اگر این فرایند به روش سنتی انجام می‌شود، باید حتما حمام مورد استفاده جنس استیل داشته و از خود مقاومت نشان دهد.
علاوه بر جنس، ویژگی دوار بودن هم اهمیت دارد. همچنین لازم است حمام مخصوص رنگ کردن پشم گوسفند ابعاد و وسعتی متناسب با حجم کالا داشته باشد. کیفیت آب مورد استفاده در فرایند رنگ آمیزی هم اهمیت فوق العاده‌ای در نتیجه کار دارد. چراکه آب تعیین کننده میزان شفافیت رنگ مواد اولیه خواهد بود و بهتر است در این فرایند از آب‌های سخت استفاده نشود.
به این دلیل که آب‌های سخت دارای املاحی از قبیل کلسیم و منیزیم هستند که خود به خود رنگ الیاف را کدر می‌سازند و یا از میزان شفافیت رنگ کم می‌کنند. عامل مهم دیگر در کیفیت رنگ کردن پشم گوسفند میزان حرارت و حرارت دهی به مواد رنگزا است.
وجود این حرارت برای افزایش سرعت رنگرزی ضرورت دارد و میزان آن هم مهم است. در فرایند رنگرزی پشم گوسفند و در حمام رنگرزی از برخی مواد کمکی هم استفاده می‌شود و این مواد به همراه ماده رنگزا و کالا درون پاتیل قرار می‌گیرند. از مواد کمکی برای دستیابی به اهداف مختلفی استفاده می‌کنند.
برای نمونه ممکن است رنگرز تمایل داشته باشد که از میزان سختی آب کم کند. در این صورت می‌تواند از سختی گیر آب کمک بگیرد و یا مواد نرم کننده آب را مورد استفاده قرار دهد.
برخی دیگر از مواد کمکی مورد استفاده در فرایند رنگ کردن پشم گوسفند به رطوبت پذیری الیاف کمک می‌کنند و به عبارت دیگر خاصیت تر کنندگی دارند. از برخی مواد کمک کننده هم استفاده می‌شود تا رنگ آمیزی را یکنواخت‌تر کنند و بعضی از این مواد به فرایند رنگ آمیزی پشم گوسفند سرعت بالاتری ارائه می‌دهند.
رعایت نکات حرفه‌ای رنگرزی
ثبات رنگ
شاید تاکنون متوجه شده باشید که فرایند رنگ کردن پشم گوسفند، بسیار تخصصی است و نیاز به دقت فراوان و تجربه بالای رنگرز دارد. این کار نکات حرفه‌ای و اصول و قواعدی دارد که به طور حتم در نتیجه نهایی کار و کیفیت کالای رنگ شده بسیار مهم و تاثیر گذارند.
یکی از مهمترین نکات حرفه‌ای در رنگ کردن پشم گوسفند مساله ثبات رنگ است. ثبات رنگ به طور کلی در معنای مقاومت رنگی کالا در برابر عوامل مختلف از قبیل شستشو، نور، ستیش، حلال‌های شیمیایی و… کاربرد دارد. با واقع شدن کالای رنگ آمیزی شده در برابر هر کدام از این عوامل ممکن است تغییراتی مشاهده شود.
مثلا عمق رنگی آن تحت تاثیر قرار بگیرد و یا میزان شفافیت آن کم و زیاد شود. برخی از کالاهای رنگ آمیزی شده در اثر برخورد با مواد شیمیایی و یا شستشو دچار تغییر و تبدیل رنگ می‌شوند.
به همین دلیل موضوع ثبات رنگی به ویژه در خامه و الیاف فرش دستبافت بسیار مهم است و باید محصول مورد نظر در برابر این عوامل و تغییرات از خود مقاومت نشان دهد.
لازم است بدانید که بیشتر مواد رنگزای طبیعی از ثبات نوری ضعیف تا متوسط برخوردار شده‌اند. در حالی که در مواد رنگزای شیمیایی، مقاومت در برابر نور طیف وسیعی دارد و ممکن است ضعیف تا عالی باشد.
آماده سازی پشم
در نقاط مختلف کشور ایران در دامنه‌های کوه‌های البرز و زاگرس، سنندج، کرمانشاه، بلوچستان و…. گوسفندانی با پشم مرغوب پرورش پیدا می‌کنند و پشم‌های بیشتر این گوسفندان ضخامت بالایی دارند. این نوع پشم‌ها با وجود داشتن ویژگی‌هایی از قبیل تار زبر، ضخیم و کاملا محکم برای بافت قالی و فرش بسیار مناسبند.
در بیشتر موارد تار پشم نژادهای گوسفندان ایرانی چیزی میان ۳۵ تا ۵۰ هزارم میلی متر یعنی معادل ۳۵ تا ۵۰ میکرون است و از نظر طولی گاه به ۳۸ سانتی متر هم می‌رسد. پشم‌های مرغوب‌تر به گوسفندانی تعلق می‌گیرد که در کوهستان‌ها پرورش پیدا می‌کنند و آب و هوای محل پرورش آنها معتدل است.
علاوه بر آن پشم‌هایی که در فصل بهار چیده می‌شوند، کیفیت بالاتری نسبت به نوع پاییزی دارند. پشم‌های سفید را بهتر می‌توان رنگ آمیزی کرد و لذا بیشتر مورد توجه رنگرزان قرار می‌گیرند.
در صورتی که پشم گوسفند برای بافت قالی و فرش انتخاب می‌شود، باید چند ویژگی خاص داشته باشد. برای نمونه از قطر مناسب برخوردار باشد که چیزی در حدود ۳۰ تا ۴۰ میکرون است. نکته مهم دیگر آماده سازی پشم گوسفند برای قالی بافی است.
حواستان باشد که پشم‌های چیده شده از گوسفندان، مواد خارجی زیادی را در خود جای داده‌اند. پس پیش از اقدام به ریسندگی باید در ابتدا مواد خارجی از پشم جدا شوند. از جمله این مواد می‌توان به چربی پشم، ادرار و عرق حیوان اشاره کرد که در روی پشم خشک شده و دارای املاح پتاسیم، سدیم، مواد آلی و معدنی، شن، خاک و…. هستند.
برای اینکه مواد خارجی از پشم جدا شوند باید الیاف را شستشو داد و کاملا تمیز و آماده کرد. پس از فرایند شستشو هم باید آب پشم گرفته شده و به شکلی کاملا یکنواخت و در محیطی مناسب خشک گردد. شستشوی پشم را می‌توان هم به صورت دستی و هم با استفاده از تجهیزات مخصوص پشم شویی انجام داد.
پس از اینکه پشم‌ها خشک شدند می‌توان آنها را ریسید و کلاف‌های نخ را به کارگاه رنگرزی انتقال داد تا رنگ آمیزی پشم انجام شود. برای ریسیدن پشم‌ها هم می‌توان از دست ریس استفاده کرد و یا با کمک ماشین‌های مخصوص این کار را به سرانجام رساند.
در صورتی که از ماشین‌های مخصوص این کار برای ریسندگی پشم استفاده شود پشم‌های زیادی به دست می‌آیند و رشته و تابیده شدن پشم به شکل کاملا یکنواخت صورت می‌پذیرد. این نکات و رعایت آنها باعث میش ود که الیافی که در تولید قالی و فرش استفاده می شوند جلوه زیباتری به فرش بدهند و در صورت شستشوی فرش ثبات و زیبایی رنگ های الیاف حفظ شود .
خطاهای رایج رنگرزی
خطاهای رایج در رنگرزی و یا رنگ کردن پشم گوسفند ممکن است به ظاهر کوچک و کم اهمیت جلوه کنند. اما همین خطاها و اشتباهات مشکلات بزرگی به وجود می‌آورند.
برای نمونه ممکن است به تغییر رنگ محصول، جذب نامناسب، لکه دار شدن، کاهش ثبات رنگی و…. منجر گردند. در این صورت بهره وری کاهش یافته و هزینه و زمان زیادی از دست می‌رود. در ادامه برخی از رایج‌ترین این خطاها را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
انتخاب غیر صحیح مواد رنگزا
پیش از این درباره مواد رنگزا و نقش آن در کیفیت محصول نهایی صحبت کردیم و در این بخش در این رابطه توضیح بیشتری خواهیم داد. به این نکته توجه داشته باشید که مواد رنگزا باید حتما متناسب با جنس نخ انتخاب شوند.
چراکه هر کدام از نخ‌ها به گروه خاصی از مواد رنگزا پاسخ می‌دهند. در صورتی که در این زمینه به اندازه کافی دقت نشود و انتخاب اشتباه صورت پذیرد به تغییر رنگ شدید نهایی منجر خواهد شد و یا محصول مورد نظر از ثبات رنگی برخوردار نخواهد بود.
عدم کنترل PH محلول رنگ
یکی از مهمترین مراحل در رنگ کردن پشم گوسفند کنترل دقیق پی هاش محلول رنگ است. همان‌طور که می‌دانید در فرایند جذب ماده رنگزا به نخ چند عامل نقش موثر دارند که یکی از کلیدی‌ترین نقش‌ها به پی هاش تعلق می‌گیرد.
در صورتی که پی هاش محلول رنگ بیش از اندازه قلیایی و یا اسیدی باشد این فرایند به خوبی صورت نمی‌پذیرد. با تنظیم نبودن و عدم کنترل دقیق پی هاش، ممکن است رنگ‌ها دچار ناهماهنگی شوند و یا لکه‌هایی در آنها شکل بگیرد. کاهش ثبات رنگ نیز امکان دارد با تنظیم نبودن پی هاش محلول رنگ به وجود آید.
آماده نکردن نخ
یکی دیگر از خطاهای رایج رنگرزی آماده نکردن نخ و یا آماده سازی ضعیف و ناکافی است. امکان دارد نخ به واکس و یا چربی آغشته شده باشد و یا هر نوع ناخالصی و آلودگی در آن به چشم بخورد.
در این صورت رنگ به درستی جذب نخ نخواهد شد. به همین دلیل توصیه می‌شود پیش از اقدام به رنگ کردن پشم گوسفند ابتدا آن را آماده کنید و تمامی الودگی‌ها را از سطح آن بشویید. توصیه به اقداماتی از قبیل بلیچینگ نخ، شستشو با سورفکتانت و…. نیز به همین دلیل است تا رنگرزی کاملا یکنواختی به سرانجام برسد.
عدم کنترل دما و زمان رنگرزی
در فرایند رنگ کردن پشم گوسفند یکی از مهمترین نکات، کنترل دما و حرارت مناسب و از سوی دیگر در نظر گرفتن زمان کافی برای اجرای باکیفیت این فرایند است. در بعضی موارد رنگرزان غیر حرفه‌ای و بدون تجربه به کنترل دما و زمان رنگرزی دست نمی‌زنند و لذا با گرما دهی بیش از حد و یا طولانی کردن زمان رنگرزی یکنواختی رنگ را از بین خواهند برد.
علاوه بر آن اگر دمای رنگرزی پایین و یا مدت زمان آن کم باشد، مواد رنگزا به طور کامل جذب نخ نخواهند شد.
رعایت نکردن ترتیب اضافه کردن مواد
در فرایند رنگ کردن پشم گوسفند از مواد مختلفی استفاده می‌شود که بسیاری از آنها شیمیایی هستند و باید با نظم و ترتیب خاص و به نوبت به حمام رنگرزی وارد شوند. از جمله این مواد می‌توان به نمک، سولفات سدیم و یا انواع مختلف اسیدها اشاره کرد.
در بعضی از موارد رنگرزان بی تجربه این مواد را به صورت همزمان به پاتیل اضافه می‌کنند و یا ترتیب اضافه کردن آنها را در نظر نمی‌گیرند که باعث می‌شود تعادل شیمیایی حمام رنگرزی به هم بخورد و کیفیت کار مطلوب نباشد.
پر کردن بیش از اندازه دستگاه و حمام رنگرزی
دستگاه‌های مخصوص رنگ کردن پشم گوسفند و یا حمام‌های رنگرزی از ظرفیت و گنجایش خاصی بهره برده‌اند. به همین دلیل نباید بیش از اندازه ظرفیت، آنها را پر کنید.
در صورتی که به این نکته بی توجه باشید و میزان نخ درون دستگاه را افزایش دهید، در جریان محلول رنگ اختلال ایجاد شده و یا با آسیبی به نام جذب نامتوازن رنگ به نخ‌ها روبرو خواهید شد.
رطوبت بیش از حد نخ
یکی از مهمترین مراحل و نکات رنگرزی توجه به میزان رطوبت نخ‌ها پیش از شروع فرایند رنگ کردن پشم گوسفند و نخ است.
نخ‌های مورد استفاده در رنگرزی نباید بیش از حد لازم و استاندارد مرطوب و یا خشک باشند که در هر صورت به کم شدن کیفیت کار نهایی منجر می‌گردند. به گونه‌ای که نخ‌های بیش از حد خشک و یا مرطوب رنگ را به شکل یکنواخت به خود جذب نمی‌کنند.
روش‌های ماندگار کردن رنگ
یکی دیگر از نکات مهم در فرایند رنگ کردن پشم گوسفند، استفاده از روش‌های مناسب برای ماندگاری رنگ و یا ثبات بیشتر آن است. برای دستیابی به این هدف در روش سنتی رنگرزی از محصولات خاصی به عنوان تثبیت کننده رنگ استفاده می‌شود. از جمله این مواد می‌توان به زاج سفید، نمک و یا سرکه اشاره کرد.
این مواد به دلیل ویژگی‌های خاصی که از آن برخوردار شده‌اند قادر به افزایش دوام رنگ هستند و به آن ثبات کافی در برابر عوامل مختلف ارائه می‌دهند.
به همین دلیل توصیه می‌شود این مواد را قبل و یا بعد از رنگرزی به محلول خود اضافه کنید. در رنگ کردن پشم گوسفند به روش صنعتی و یا شیمیایی از مواد شیمیایی مانند آمونیاک برای حفظ رنگ و ثبات آن استفاده می‌شود. رنگ و تثبیت کننده در این شرایط باید حتما مطابق با محیط زیست و دوست دار آن باشد و به پوست آسیبی وارد نکند.