بررسی انواع پشم گوسفند و کارایی آن در صنعت قالیبافی
صنعت قالیبافی ایران یکی از اصیل ترین هنرهای جهان است که بخش مهمی از هویت فرهنگی و اقتصادی کشور را تشکیل می‌دهد. مواد اولیه در این هنر نقشی اساسی دارند و در میان آنها پشم گوسفند بیشترین اهمیت را دارد. پشم از دیرباز ماده ای طبیعی، انعطاف پذیر و مقاوم بوده که برای تولید فرش، قالیچه، گلیم و سایر بافته های سنتی به کار می‌رود. شناخت دقیق انواع پشم گوسفند، ویژگی های ساختاری آن و نحوه تأثیر اقلیم و نژاد بر کیفیت پشم، برای فعالان این صنعت بسیار مهم است.
در این مقاله به صورت جامع به معرفی انواع پشم گوسفند، نژادهای مشهور دنیا و ایران، ویژگی های هر نوع پشم و کاربرد آن در صنایع مختلف به ویژه قالیبافی می پردازیم. همچنین جدول های مقایسه ای و نکات تخصصی برای انتخاب بهترین نوع پشم ارائه می‌شود.
پراکندگی گوسفندان در جهان
گوسفندان تقریبا در تمام نقاط کره زمین حضور دارند و با توجه به شرایط اقلیمی و نیازهای انسان ها، نژادهای گوناگونی پرورش یافته اند. انسان ها با انتخاب و جفت‌گیری هدفمند نژادها، گونه هایی سازگار با محیط های مختلف ایجاد کرده اند.
برخی از نژادهای معروف جهان عبارتند از:
- مرینوس
- دورپر
- والیس بینی سیاه
- سافولک
- آواسی
- تکسل
- دوارف
- حری
- رومانوف
- کاتاهدین
- نجدی
- رامبویه
- لینکن
- قره قل
- پلی پی
- فنلاندی
- دورست
- شروپ شایر
- آکسفورد
- رامنی
- تونسی
نژادهای گوسفندان در ایران
ایران به دلیل شرایط متنوع اقلیمی، میزبان نژادهای گوناگونی از گوسفند است. این نژادها با محیط سازگار شده و ویژگی های خاصی در تولید پشم، گوشت و شیر دارند.
مهم ترین نژادهای ایران شامل:
- کردی
- سنجابی
- افشاری
- مهربان
- بلوچی
- سنگسری
- ماکویی
- لری
- شال
- تالشی
- فراهانی
- عربی
- بختیاری
- قشقایی
- زندی
هر یک از این نژادها پشم متفاوتی تولید می‌کنند که برخی برای صنایع دستی و قالیبافی مناسب تر هستند. به عنوان مثال پشم نژاد سنجابی و افشاری به دلیل ضخامت و استحکام، برای قالی های دستباف شهرت دارند.
محبوب‌ترین نژادهای پرورشی در ایران
از میان نژادهای متعدد، برخی به دلیل ویژگی های اقتصادی و زیستی بیشتر مورد توجه دامداران قرار گرفته‌اند. این نژادها شامل:
- کوردی
- مهربان
- افشاری
- قشقایی
- رومانوف روسی
- سافولک انگلیسی
این نژادها به دلیل چند قلوزایی، تولید پشم مناسب و سازگاری با شرایط سخت، در میان دامداران ایرانی محبوبیت زیادی دارند.
هدف از پرورش گوسفند
گوسفندان از دیرباز برای تامین نیازهای مختلف انسان اهلی شده اند. مهم ترین اهداف پرورش گوسفند عبارت است از:
- پشم برای قالیبافی، پوشاک و صنایع نساجی
- پوست برای چرم سازی
- شیر برای فرآورده های لبنی
- گوشت به عنوان منبع پروتئین
اصطلاحات رایج:
- گوسفند نر: قوچ
- گوسفند ماده: میش
- بچه گوسفند: بره
- ماده جوان جفت نخورده: کابی
- نر جوان تر: سلک
بهترین پشم جهان
بهترین نوع پشم جهان متعلق به نژاد مرینوس است. پشم مرینوس ظریف، نرم، سبک و مقاوم بوده و در عین لطافت استحکام لازم برای بافت فرش را دارد. این پشم رطوبت را جذب و دفع می‌کند، در زمستان گرما را حفظ می‌کند و برای پوست های حساس مناسب است.
علاوه بر مرینوس، پشم نژادهای رامبویه، کردی، سنجابی، لینکن و بلوچی نیز کیفیت بالایی دارند.
ساختار تشکیل‌دهنده پشم گوسفندی
پشم گوسفند از پروتئین کراتین و مقدار کمی چربی تشکیل شده است. این ساختار باعث شده پشم ویژگی های خاصی داشته باشد که آن را از الیاف گیاهی یا مصنوعی متمایز می‌کند.
ویژگی های مهم پشم طبیعی:
- زیست تخریب پذیر و سازگار با محیط زیست
- عایق حرارت و صدا
- مقاوم در برابر اشعه ماوراء بنفش
- غیرقابل اشتعال در شرایط عادی
- سبک تر از الیاف مصنوعی
- جذب بهتر رنگ هنگام رنگرزی
این ویژگی ها باعث می‌شود فرش های دستباف پشمی ماندگاری و جذابیت بیشتری نسبت به فرش های ماشینی یا مصنوعی داشته باشند.
تقسیم بندی گوسفندان بر اساس نوع پشم
گوسفندان از نظر کیفیت و نوع پشم به پنج دسته تقسیم می‌شوند:
- گوسفندان با پشم ظریف
- منشأ: اسپانیا و سپس سایر کشورها
- نژاد شاخص: مرینوس
- وزن پشم تولیدی: حدود ۴ تا ۴.۵ کیلوگرم (قبل از شستشو)
- کاربرد: پارچه های لوکس، قالیچه های ظریف
- درجه بندی: بالاتر از S60
- گوسفندان با پشم متوسط
- نژادهای مشهور: سالفک، دورست، سات داون
- ویژگی: رشد سریع، جثه بزرگ
- درجه‌بندی: S52 تا S62
- کاربرد: قالیچه و پوشاک ضخیم
- گوسفندان با پشم آمیخته
- نژادها: کاردیال، پول پرست، تازگی
- ویژگی: ترکیب پشم متوسط و بلند، رنگ روشن، ضایعات کمتر
- کاربرد: پارچه های فاستونی، جوراب و نمد
- مزیت: صرفه اقتصادی بالا (هم گوشت و هم پشم)
- گوسفندان با پشم بلند
- نژادها: رامنی، لینکن، لیسیتر
- ویژگی: جثه بزرگ، مقاومت در شرایط مرطوب
- درجه‌بندی: S36 تا S44
- کاربرد: پتو، اورکت، نمد
- گوسفندان با پشم ضخیم یا قالی
- نژادها: ایرانی، افغانی، ترکی، هندی
- ویژگی: قطر الیاف زیاد، استحکام بالا
- کاربرد: قالی و قالیچه
- مزیت: رنگ‌پذیری بالا و دوام زیاد
جدول مقایسه‌ای انواع پشم گوسفند
دسته پشم | نژادهای شاخص | ضخامت الیاف | کیفیت برای قالیبافی | سایر کاربردها |
ظریف | مرینوس، رامبویه | بسیار نازک | مناسب فرش های ظریف و ابریشمی | پوشاک لوکس |
متوسط | سالفک، دورست | متوسط | قالیچه و فرش متوسط | پارچه و کت‌وشلوار |
آمیخته | کاردیال، پول پرست | متوسط تا بلند | قابل استفاده در قالیبافی | فاستونی، جوراب |
بلند | رامنی، لینکن | بلند و درخشان | کمتر استفاده می‌شود | پتو و نمد |
ضخیم (قالی) | کردی، افشاری، بلوچی | بسیار ضخیم | بهترین گزینه برای قالی | کف پوش و پارچه ضخیم |
نکات تخصصی برای انتخاب پشم در قالیبافی
- استحکام: پشم باید قابلیت ارتجاعی بالا داشته باشد.
- قطر الیاف: الیاف خیلی نازک برای قالیبافی مناسب نیستند.
- رنگ‌پذیری: پشم طبیعی توانایی جذب رنگ های گیاهی را بهتر دارد.
- طول الیاف: الیاف بلندتر باعث دوام بیشتر گره ها می‌شوند.
- سازگاری با اقلیم: پشم نژادهای محلی بهترین سازگاری را با شرایط تولیدی دارد.
جمع بندی
پشم گوسفند یکی از ارزشمندترین مواد اولیه در صنایع دستی به ویژه قالیبافی است. شناخت نژادهای مختلف و ویژگی های پشم آنها کمک می‌کند تا انتخاب بهتری در تولید فرش و صنایع نساجی داشته باشیم. در ایران نیز نژادهایی مانند سنجابی، افشاری و بلوچی به دلیل استحکام و ضخامت پشم، شهرت زیادی دارند. استفاده از پشم طبیعی علاوه بر کیفیت بالا، به حفظ محیط زیست و تداوم سنت های اصیل ایرانی کمک می‌کند.
با تشکر
گروه تحریر و تحقیق قالیشویی حریر تهران